De laatste reis
De laatste reis
Hannah wordt samen met haar moeder opgepakt en gedeporteerd. Ze weten niet waarom en hebben geen idee waar ze heen gaan. Na een verschrikkelijke treinreis in een goederenwagon vol mensen komt ze aan in een concentratiekamp. Omdat het donker is, moet Hannah van haar moeder vluchten. Ze verschuilt zich in een grote opslagplaats en wacht tot haar moeder haar komt zoeken. Maar hoe lang zal dat duren?Het verhaal van Hannah gaat niet alleen over het overleven in een concentratiekamp, maar ook over doorzettings-vermogen en hoop.
Het verhaal van de Holocaust
Wat is de Holocaust? Waarom wilde Hitler alle Joden in Europa doden? Wat zijn getto’s? In dit boek lees je alles over de Tweede Wereldoorlog. Op een eenvoudige maar volledige manier wordt uitgelegd hoe Hitler aan de macht kwam en hoe de nazi’s Joden en andere bevolkingsgroepen vervolgden. Je komt ook te weten hoe de gevangenen in concentratiekampen probeerden te overleven.
In heldere taal vertelt Aline Sax over de geschiedenis van de Holocaust en waarom we die gruwelijke feiten nooit mogen vergeten.
Clavis
Voor kinderen vanaf 10 jaar.
Nominaties
Kinder-en Jeugdjury Vlaanderen 2011-2012
Thea Beckmanprijs 2012
Fragment uit het boek:
Het was donker in de trein. De lucht smaakte gebruikt. Hannah kon moeilijk ademen. Het was warm en er was weinig plek. Haar arm drukte tegen moeder. Haar rug leunde tegen een man die ze niet kende. Haar opgetrokken benen zaten tussen twee andere vrouwen geklemd. De houten vloer was hard. En het denderen van de wielen over de sporen deed haar hele lichaam trillen. Er waren geen zitbanken in de trein. Geen ramen. Geen deur. Alleen een grote poort, die soldaten hard hadden dichtgerold.
Hannah had gehoord hoe ze de wagon aan de buitenkant met ijzeren beugels hadden gesloten. Niets kon erin. Niets kon eruit. Geen mensen, geen lucht, geen licht. Toen ze vertrokken, was het buiten nog licht geweest. Ze had kleine straaltjes door de kieren naar binnen zien schijnen. Maar ook die straaltjes waren verdwenen. Het enige wat overbleef, was een dikke duisternis vol ademende mensen.
Hannah had geen idee hoe lang ze al onderweg waren. Of waarheen ze onderweg waren. Haar voeten tintelden en ze had geen gevoel meer in haar benen. Soms moest iemand naar het toilet. Dan bewoog het kluwen van mensen. Er werd geduwd en getrokken, mensen morden of kreunden als er op hen werd gestapt. De beweging volgde de persoon die was opgestaan als een moeizame golf. Maar er was geen toilet in de trein. Ze hadden een hoekje van de wagon vrij gelaten. Daar moest iedereen zijn behoefte doen, zomaar op de grond. De stank verspreidde zich door de hele wagon. Hannah moest ook plassen, maar ze durfde niet.
Ze probeerde niet op de stank te letten, maar te luisteren naar de oude man achter haar. Hij vertelde verhalen aan de twee jongetjes die naast hem zaten. Verhalen over Chanoeka, het Joods lichtfeest. Over lekker eten en kaarsen.
Aan het begin van de reis was de wagon vol geweest met vragen. Met vrouwen die jammerden en mannen die vloekten. Met kinderen die huilden en mensen die hardop baden. Maar nu was iedereen stil geworden. De vragen kregen geen antwoorden en de kinderen konden niet getroost worden. Alleen de stem van de oude man was te horen. Iedereen luisterde naar zijn zachte woorden en zijn lichte verhalen. Maar de vragen in Hannahs hoofd waren niet weggegaan. Ze wilde ze niet horen, maar het was als een stem in haar hoofd. Telkens opnieuw. Waar gingen ze heen? Waarom? Hoe lang zou deze reis nog duren? Waar gingen ze heen? Waarom? Hoe lang zou deze reis nog duren?
De vragen maakten haar moe. En ook het dreunen van de wielen over de sporen maakte haar slaperig. Ze wilde zich uitstrekken en de mantel van haar moeder als een deken om zich heen slaan. Maar ze kon zich niet verroeren en het was te warm voor de mantel. Hannah sloot haar ogen en probeerde aan niets meer te denken, behalve aan lekker eten en kaarsen.
En wat vond de pers van De laatste reis?
De laatste reis / Het verhaal van de Holocaust ~ aanrader ~
Aline Sax is geen onbekende als het om geschiedkundige romans voor jongeren gaat. Telkens documenteert ze zich grondig en weeft ze rond haar verkregen info een doorleefd verhaal dat boeit en aangrijpt. Zo ook met dit omkeerboek. In ‘De laatste reis’ verhaalt zij over de kleine Hannah die met haar moeder opgepakt en weggevoerd wordt. Als zij in het donker in het concentratiekamp aankomen en geïnspecteerd worden, moet zij van haar moeder vluchten. Zij verschuilt zich in een opslagplaats onder een berg kleren, waar zij wacht op haar moeder. Maar dat wachten duurt lang. Elena en andere opgepakte vrouwen die overdag in de loods komen werken, zorgen voor haar zo goed als zij kunnen. Om haar moeder op het spoor te komen, maakt Hannah tekeningen vol hoop die zij verspreid in het kamp. Zal haar moeder deze boodschap ontvangen en begrijpen? En zullen zij elkaar terugvinden?
Als je het boek omdraait, lees je ‘Het verhaal van de Holocaust’. Daarin vertelt Sax met heldere pen over de situatie in Duitsland na de Eerste Wereldoorlog en hoe Hitler zijn volk een groot, rijk en zuiver land beloofde. Zij zet zijn ideeën op een rijtje en vertelt hoe hij deze tot uitvoering bracht. Hoe hij de Joden, zigeuners, gehandicapten, homoseksuelen en ‘asocialen’ als zondebokken behandelde, hoe hij getto’s en concentratiekampen oprichtte en hoe die georganiseerd werden en hoe het leven in een concentratiekamp eraan toeging.
De originele omkeervorm maakt dat beide verhalen elkaar optillen. Wat niet in het ene verteld kan worden, vind je terug in het andere. Wat je tussen de lijnen vermoed in het ene, vind je in het andere netjes uitgelegd terug. Fictie en non-fictie gaan perfect hand in hand. Het verhaal van Hannah (60 pagina’s lang) lees je met verstomming. Je leeft mee met het hoofdpersonage, en samen met haar hoop je op het weervinden van haar moeder. Afgrijzen en hoop zijn goed in balans. De beschrijvingen doen je gruwelen, terwijl de onbevangen kijk van Hannah op wat haar overkomt het geheel licht houdt. De realistische, grijzige illustraties hierbij zijn voor mij overbodig. Zij dragen niets bij aan het verhaal. De taal van Sax is zo helder en filmisch, dat die illustraties je fantasie eerder tegenwerken. In het non-fictiedeel bouwt Sax de informatie goed op. Zij slaagt erin om aan de toch jonge doelgroep de gehele holocaust-problematiek genuanceerd en bevattelijk uit de doeken te doen. De kleine zwart-wit-foto’s documenteren de info op gepaste wijze.
Uit de beide delen spreekt een hoge mate van betrokkenheid en engagement, die de lezer bezielt en aanspreekt. Je hoopt ook dat iedereen dit werk leest. Omdat dit gruwelijke deel uit onze geschiedenis nooit vergeten mag worden. Vandaar, en ook omwille van de originele vorm, een terechte aanrader.
Eric Vanthillo, Pluizuit, april 2011
♦♦♦
De laatste reis
De laatste reis vertelt het verhaal van Hannah, die tijdens de Tweede Wereldoorlog met haar moeder naar een concentratiekamp gedeporteerd wordt. We volgen hen bij het onmenselijke transport en bij de aankomst in het kamp. Op bevel van haar moeder ontsnapt Hannah uit de rij op weg naar de gasovens. Ze verstopt zich in de kledingloods. Daar wordt ze door een aantal vrouwen in leven gehouden. ’s Nachts sluipt Hannah van barak naar barak, op zoek naar haar moeder. Ze verspreidt tekeningen die haar dicht bij een hereniging brengen, maar ze komt te laat. Hannah overleeft als enige van haar geliefden.
Hannahs verhaal is pakkend door zijn eenvoud. Aline Sax kijkt en schrijft consequent door de ogen van Hannah, verwonderd en vol onbegrip. Gaandeweg ontdekt ze wat er in het kamp gebeurt en hoe erg de vrouwen eraan toe zijn. De gedachte aan het veilige verleden voedt haar hoop. Voor de lezer maken haar warme herinneringen de kilte van het kamp nog intenser. Het ogenblik wanneer Hannah herinneringen wil delen met de vrouwen en ze gaat tekenen, is een ontroerend maar pijnlijk hoogtepunt. Na het verhaal van Hannah kunnen de lezers het omkeren om de naakte feiten te lezen. Het verhaal van de Holocaust kadert Hannahs verhaal in de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Dit informatieve relaas is verhelderend en bevattelijk, geschreven op maat van basisschoolkinderen. Aan bod komen onder meer het Duitsland van Hitler, zijn ideeën, zijn houding tegenover onzuivere Ariërs, gehandicapten, Joden en het leven in een kamp. In aparte stukjes focust Aline Sax op de situatie van de kinderen, verklaart ze begrippen als ‘industriële’ moord en verwijst ze naar de toestand in Nederland en België. In haar laatste hoofdstuk ‘Herinneren en gedenken’, breidt ze uit naar de genocide van 194 in Rwanda en waarschuwt ze voor het grote vergeten: ‘Het is niet leuk om over deze dingen te praten en te lezen. […] Het is makkelijker om er niet aan te hoeven denken. Maar het is ook gevaarlijk, omdat we het zo kunnen vergeten.’ Een must voor iedereen klasbibliotheek, zowel in basis- als in secundair onderwijs.
Jet Marchau, De Leeswelp, nr. 2, maart 2011, blz.63.
♦♦♦
De laatste reis
De kleine Hannah wordt met haar moeder opgepakt en weggevoerd. Tijdens de controle en inspectie in het concentratiekamp moet zij van haar moeder vluchten. Haar moeder wil dat Hannah niks overkomt. Hannah verschuilt zich onder een berg kleren in een opslagbarak en wacht op haar moeder… Maar die komt niet… Gelukkig wordt ze door andere vrouwen die overdag in de opslagbarak werken zo goed als mogelijk verzorgd. Hannah mist haar mama enorm en hoopt dat mama een keer zal langskomen. Elena (een werkster in de barak) probeert Hannah zoveel mogelijk aandacht te geven en te steunen wanneer Hannah akelige dingen ziet. Op een dag brengt Elena een schetsboek mee en kleurpotloden. Hannah start met tekeningen maken. Eerst voor Elena en de werksters, daarna steeds meer. Ze komt op het idee om op deze manier haar mama te zoeken. Ze sluipt ‘s nachts uit haar schuilplaats en stopt onder de deur van iedere barak tekeningen in de hoop dat haar mama ergens in die barak zit. Het hele kamp ontvangt tekeningen en de vrouwen vertellen dit door. Hopelijk komen de tekeningen ook tot bij haar moeder en vinden ze elkaar terug…
Het boek is opgesplitst in twee delen. Het eerste deel brengt Het verhaal van de Holocaust. Het is een informatief geschiedkundig deel om het verhaal over Hannah en haar moeder te kaderen. Hierin wordt heel simpel verteld wat de holocaust is. Chronologisch wordt er over de Tweede Wereldoorlog verteld om de jonge lezers op de hoogte te brengen over de achtergrond van het verhaal. Het tweede deel bevat de roman De laatste reis en vertelt het verhaal over Hannah.
Beide delen lees je in één ruk uit. Aline Sax weet dit ontroerende verhaal op een mooie, vlotte, simpele maar wel krachtige manier te beschrijven en met geschiedkundige informatie te ondersteunen. De jonge lezer wordt in het verhaal meegenomen en voelt ontzettend mee met de kleine Hannah. De gebeurtenissen worden ook vanuit haar standpunt bekeken, wat het identificatieproces en de inleving bevordert. Doordat de jonge lezers eerst Het verhaal van de Holocaust met historisch correcte non-fictieve info hebben gelezen, is het bovendien ook makkelijker om Hannah’s situatie en haar ‘fictieve’ (want dit zou echt gebeurd kunnen zijn) levensverhaal te plaatsen.
De achtergrond van de oorlog en concentratiekampen wordt goed uitgelegd, maar toch op zo’n manier verteld dat de gruwelijke dingen niet aanstootgevend zijn. Een epiloog zal ook meedelen dat Hannah’s mama gestorven is in de ziekenboeg, nog voor Hannah haar wist te bereiken, maar dat kon de jonge lezer ook al in het verhaal aanvoelen en eruit afleiden. Toch is het open einde waarvoor Sax kiest niet evident voor alle 10-jarigen en is de verduidelijkende epiloog geen overbodige aanvulling.
Het boek is vormgegeven als een ‘kantelboek’. Aan de ene kant zie je de titel De laatste reis. Kijk je op de achterkant, dan staat er Het verhaal van de Holocaust ondersteboven gedrukt. Even kantelen dus en je kan aan het andere verhaal beginnen. Zo lijken het wel twee boeken in één te zijn.
De kaft is heel simpel maar werkt krachtig in op de lezer. Een stapel koffers waar een klein meisje naar staat te kijken aan de ene zijde. Een realistische foto met kinderen achter een prikkeldraad. Beide beelden spreken boekdelen… De tekeningen in het verhaal van Hannah scheppen een donkere, bedrukte sfeer die kenmerkend is voor haar verhaal: houtskooltekeningen die de laatste reis zwart op wit bevestigen zodat het verhaal van haar, haar moeder en duizenden anderen nooit meer te ontkennen valt. In het informatieve deel over de Holocaust werd gekozen voor duidelijke geschiedkundige foto’s van Hilter, Aushwitz, gevangenen, joden …. die tekst en uitleg verduidelijken en het historisch kader verder aanscherpen.
Zowel het verhaal van Hannah in De laatste reis als de informatieve achtergrond in Het verhaal van de Holocaust zijn waardevolle lectuur voor jonge lezers. Men vergeet immers vaak dat deze jongere generatie van thuis uit niet altijd even veel informatie mee krijgt over de Tweede Wereldoorlog. Voor velen is het een ver van mijn bed/ver voor mijn tijd gebeuren. Toch mag deze zwarte periode in onze geschiedenis niet verloren gaan of vergeten worden. Al was het maar opdat dit nooit meer zou gebeuren.
Leuke weetjes
Dit soort boeken is een aanrader voor elke leerkracht lager onderwijs of zelfs eerste graag secundair onderwijs om het onderwerp in de klas aan te snijden. Het kan ook dienen als voorleesboek. Je kan hierrond zeker een lessenreeks rond de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust uitbouwen. De info in het eerste deel is historisch correct en het verhaal van Hannah geeft een beeld van hoe het leven er toen uitzag door de ogen van een leeftijdsgenoot.
Renate Theunissen, Leeswijzer (dezelfde recensie, maar voor kinderen geschreven, vind je hier)
♦♦♦
De laatste reis
Omkeerboek met een verhaal (60 blz.) en feitelijke informatie (51 blz.) over de Holocaust. In het verhaal wordt in het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog de jonge Hannah met haar moeder op transport gesteld en naar een concentratiekamp vervoerd. Daar spoort moeder Hannah aan om te vluchten. Het meisje verbergt zich in een loods onder oude kleren en wordt in leven gehouden door een vrouw die in het kamp werkt, tot de bevrijders komen. We zien door Hannah’s ogen wat er in het kamp gebeurt en haar onbegrip over wat er plaatsvindt, is mooi ingetogen verwoord. De historische feiten worden in dit omkeerboek aan de andere kant duidelijk en overzichtelijk, in korte hoofdstukjes uitgelegd, met de focus op hoe kinderen in deze tijd leefden. Het contrast met het verhaal is nogal groot. Hier worden de gruwelijkheden benoemd die plaatsvonden in getto’s en kampen. De sombere zwart-witillustraties in het verhaal zijn minder angstaanjagend dan sommige foto’s in het historische deel. Het is de realiteit van de feiten die voor volwassenen al moeilijk te bevatten is. De auteur heeft meerdere historische jeugdboeken op haar naam staan en werd genomineerd voor verschillende prijzen voor jeugdliteratuur. Vanaf ca. 11 jaar, eventueel met begeleiding van een volwassene voor het historische deel.
S. Roest-Mouissie, NBD|Biblion
♦♦♦
De laatste reis
Een klein meisje bij een grote stapel lege koffers: het is Hannah in een concentratiekamp. Het meisje gaat met haar moeder op transport, maar raakt haar in het kamp kwijt. Ze overleeft door zich in stapels kleren –van wie?– te verstoppen. Af en toe krijgt ze wat brood toegestopt. En gelukkig heeft ze potlood en papier om alles wat ze ziet en droomt te tekenen.
Aline Sax vertelt het verhaal in een krachtige, sobere stijl. Alleen het einde zou beter afgerond kunnen worden: als je nog volop met je gedachten bij Hannah bent, is daar opeens de epiloog. Sax schreef een zogenaamd omkeerboek: wie voorin begint, leest het verhaal van Hannah, ”De laatste reis”, wie achterin begint ”Het verhaal van de Holocaust”. Het laatste is een zakelijke tekst waarin op een eenvoudige manier uitgelegd wordt wat de Holocaust is. De teksten zijn duidelijk en voorzien van functioneel beeldmateriaal.
Soms is de auteur wat te expliciet. Wat dokter Joseph Mengele deed, tart iedere beschrijving. Een concreet voorbeeld zoals het aan elkaar naaien van baby’s om een Siamese tweeling te creëren is voor de doelgroep (kinderen vanaf tien jaar) erg heftig. Sax, die promotieonderzoek verricht naar de Tweede Wereldoorlog, kiest daar bewust voor. In een tekst uit het omkeerdeel schrijft ze: „Het is niet leuk om over deze dingen te praten en te lezen. (…) Het is makkelijker om er niet aan te denken. Maar het is ook gevaarlijk, omdat we het zo kunnen vergeten.” Ze besluit met een bekende uitspraak: Wie zich de geschiedenis niet herinnert, is gedoemd ze opnieuw te beleven.
Janneke De Jong, Reformatorisch Dagblad, 6 december 2010