Recensies Grensgangers

Juryrapport De Gouden Lijst 2016

1961-1977-1989: drie op het eerste gezicht willekeurige jaartallen. Ze zijn verbonden met de geschiedenis van Oost-Duitsland en meer in het bijzonder de Berlijnse Muur. In Grensgangers is die geschiedenis verweven met het leven van drie generaties uit één Oost-Duitse familie die letterlijk en figuurlijk verdeeld raakt door de muur die in 1961 tussen Oost- en West-Berlijn werd gebouwd. In het eerste deel staat Julian centraal die aanvankelijk geniet van zijn bestaan als grensganger tussen Oost- en West-Berlijn. Hoewel de meeste Oost-Berlijners hem met de nek aankijken, heeft hij tot de bouw van de muur geen last van het negatieve imago dat hij als grensganger heeft. Hij voelt zich eerder bevoorrecht. De bouw van de muur maakt daar een abrupt einde aan en snijdt hem af van een gedroomd leven in het Westen met zijn vriendin Heike. Ongeloof, woede en wanhoop maken zich van hem meester en vluchten is voor hem de enige optie. Voor Marthe die samen met haar broer Florian de hoofdpersonages zijn van het tweede deel, is vluchten geen oplossing. Ze droomt ervan meer vrijheid van binnenuit te bewerkstelligen, maar daarvoor blijkt het nog te vroeg. De Stasi houdt alles onder controle. In het laatste deel draait het om Julians jongste nichtje Sybille. Anders dan Marthe is ze totaal niet politiek bewust tot ze pogingen onderneemt haar grootmoeder te redden. Het politieke klimaat verandert langzaam maar zeker. En dan valt de muur en wordt alles anders.

Met Grensgangers brengt Aline Sax terecht een recente periode in de westerse geschiedenis sterk onder de aandacht. Het verhaal van een familie die in de loop van de tijd steeds verder uit elkaar valt, is ingenieus geconstrueerd. Een dergelijke structuur is krachtig en effectief, want het maakt beter dan welk geschiedenisboek ook duidelijk hoe de Berlijnse Muur tussen 1961 en 1989 levens heeft verwoest en hoe plaats en tijd bepalen wie je bent en mag zijn. Het siert Sax dat ze niet heeft gekozen voor een happy end. Een dergelijk slot zou afbreuk hebben gedaan aan de ellende, de pijn en het verdriet die de schrijfster door de verhalen van Julian, Marthe en Sybille zo invoelbaar weet te maken. Het past ook niet bij de wetenschap dat in de realiteit veel inwoners van voormalig Oost-Duitsland nog altijd getraumatiseerd zijn door de gebeurtenissen uit het verleden. Met Grensgangers heeft Aline Sax hen een monument gegeven. De verhalen maken tastbaar wat het betekent om niet in vrijheid te kunnen leven, hoe het voelt als je monddood wordt gemaakt en niemand kunt vertrouwen, omdat zelfs je buren of, erger nog, je eigen broer of zus lid van de Stasi kunnen zijn. De rode draad van wantrouwen en geheimen komt ook in de vorm tot uitdrukking. Hoewel Sax veel verhaallijnen met elkaar verweeft en verbindt, zijn er ook open plekken. Niet alles komt boven tafel en niet alle puzzelstukjes worden teruggevonden. Aline Sax is een meeslepend verhalenverteller met een scherp oog voor saillante details. Wanneer Sybille haar oma in het ziekenhuis bezoekt, beschrijft ze de kamer: ‘Het raam was blauw geschilderd. Oma had een kamer gekregen met uitzicht op het Westen. En dat kon niet. Niemand mocht iets van het Westen zien. De kaarten waren gele vlekken, de ramen blauwe.’ Zo is het Westen voor Sybille ‘niet meer dan enkele oude foto’s’ en de geheimzinnige ansichtkaarten in het postvak van haar grootouders.

Grensgangers is een boeiende politieke roman over jonge mensen die op een andere manier grensgangers zijn dan Julian dat in het begin van het boek is. De grens is gesloten, maar alle drie tonen, ieder op hun eigen manier, dat ze grensgangers zijn in de positieve zin van het woord, namelijk dat ze de durf en de moed hebben om de bizarre regels van het regime waaronder ze leven, te overtreden.

***

Grensgangers 

Ik heb al vele boeken over de Tweede Wereldoorlog gelezen, maar nog nooit eerder een boek die specifiek induikt op de bewoners van Oost-Berlijn in de tijd van de Berlijnse muur. Het boek beslaat drie belangrijke jaren uit de geschiedenis van de Berlijnse muur:

1961, hierin wordt er kennisgemaakt met Julian, hij werkt aan de westerse kant van Berlijn, hij wordt een zogenaamde grensganger genoemd, wordt daardoor met de nek aangekeken door de mensen uit zijn eigen gedeelte namelijke het oosten. Hij wordt gezien als iemand die van twee walletjes eet, in het Westen voordeel doen van beter eten, voorzieningen, beter betaalde baan en noem maar op, wordt daardoor aangezien voor een kapitalist, maar het boeit Julian allemaal niet, hij heeft alleen oog voor zijn westerse vriendin Heike, het gaat allemaal goed tot op de dag dat de muur plots een scheiding maakt tussen het oosten en westen. Julian bedenkt een plan om naar het Westen te vluchten maar niet zonder risico.

1977, hierin volgen wij het verhaal van Marthe, het nichtje van Julian, samen met haar broer Florian is ze lid van een geheime boekenclub waarin boeken worden besproken die in Oost-Berlijn verboden zijn. Zij kijken vooral op tegen Hans en Sofie Scholl welke in 1943 op hun universiteit in München pamfletten hadden uitgedeeld om op te roepen tot weerstand tegen de nazi’s en hun praktijken. Marthe en Florian voelen zich genoodzaakt om aan hun zijde in opstand te komen tegen de alle bizarre regeltje en de muur. Maar nadat Julian zich in het openbaar geuit heeft over zijn opvattingen, worden ze binnen no time gevolgd door de Stasi.

1989, het derde en laatste deel gaat over de jongste nichtje van Julian Sybille, zij is door haar moeder in de steek gelaten en wordt door haar demente opa en zieke oma opgevoed. Ze heeft een baantje in een supermarkt waar ze helemaal content mee is, stil verliefd op een mede collega. Maar dan slaat het noodlot toe, haar tante pleegt zelfmoord en opeens staat na 18 jaar haar dood gewaande nichtje voor de deur en oma wordt plotseling doodziek. 1989 is daarnaast een rumoerig jaar, de mensen komen in opstand tegen de muur.

Wat een boek, ieder verhaal vertelt de eerlijke waarheid over hoe het leven er aan toe ging, er worden geen doekjes om heen gebonden en dat maakt dit boek zo speciaal, voor dit gezin helaas geen gelukkig einde, maar zoals voor veel mensen in die tijd veel verdriet, pijn, en lijden. Hoe ging het er echt aan toe in Oost-Berlijn? Grensgangers laat er geen gras over groeien en weet op een pijnlijke manier weer te geven hoe het echt geweest moet zijn. Mensen werden doodgeschoten in wanhopige pogingen naar het westen te vluchten, je mocht je mening niet geven dan werd je opgepakt. Het leven werd je haast onmogelijk gemaakt. Wil je een eerlijk en meeslepend boek? Dan moet je zeker Grensgangers lezen, let wel het laat een indruk op je achter die nooit meer uitgewist kan worden.

Geniaal hoe Sax de verhaallijnen in elkaar over laat vloeien, je met haar schrijfstijl beet pakt en vervolgens niet meer los laat, het boek is als een pitbull. Eenmaal gegrepen laat het je nooit meer los.

Miranda, The Book Girl

***

Aline Sax: Grensgangers

14+ – Hoewel er een aantal goed bekeken films is gemaakt over het leven in de DDR en vlak na de val van de muur, zijn er maar weinig boeken geschreven over dit recente hoofdstuk uit de geschiedenis. En nog minder jeugdboeken. En dat terwijl de setting zich zo goed leent voor het thematiseren van belangrijke waarden. Politieke waarden, zoals vrijheid van denken, vrijheid van meningsuiting, keuzevrijheid en bewegingsvrijheid. En sociale waarden, zoals vertrouwen, familie, vriendschap en liefde. Tegelijkertijd levert de bouw van de muur, het leven erachter en de val alle ingrediënten voor een spannende plot. Aline Sax weet het in Grensgangers te combineren tot een meeslepend verhaal over drie generaties DDR-bewoners; hoe de muur een familie uiteensloeg.

Julian, Marthe en Sybille zijn familie. Alle drie vertegenwoordigen ze een ‘muurgeneratie’: Julian de generatie die net volwassen is als de muur gebouwd wordt, Marthe de generatie die het langst achter de muur leeft en Sybille de generatie die net volwassen is als de muur valt. Alle drie hebben ze een andere verhouding tot de muur en het regime waar de muur symbool voor staat. Geen van drieën ontkomt aan zijn splijtende kracht.

Het eerste deel van het boek komt nog wat houterig op gang. Julian woont in het Oosten van Berlijn, maar werkt in het Westen en wordt daarom ‘grensganger’ genoemd. Door zijn contacten met collega’s en de vrienden die hij in het Westen maakt, vervreemdt hij langzaam maar zeker van de ideologie van het Oosten. Wanneer hij een West-Berlijns vriendinnetje krijgt gaat hij ook de manier van leven in het Oosten met andere ogen bekijken: de gebouwen zijn armoedig, voor de winkels staan lange wachtrijen, het eten is saai. Wat is er eigenlijk zo mooi aan het communisme? Sax neemt net te weinig tijd om Julians beleving van het Westen en de vervreemding van zijn familie te beschrijven. Wanneer de muur in 1961 wordt gesloten neemt hij wel erg snel het besluit om te vluchten. De grenswachter die hij nog van vroeger kent en hem tegenwerkt is zwart-wit neergezet. En dan pleegt Julian ook nog per ongeluk een moord. De vlucht wordt spannend beschreven, maar dit eerste deel berust toch vooral op sensatie.

Dat wordt anders vanaf deel twee. Hierin volgen we Marthe, die zich in 1977 nauwelijks nog herinnert dat de muur er niet stond. Samen met haar broer Florian zit ze in een leesclub die verboden boeken leest. Ze droomt over verzet en vergelijkt zichzelf met Sophie Scholl, een jonge verzetsstrijdster uit de Tweede Wereldoorlog. Wanneer een nieuw lid in de leesclub wordt geïntroduceerd raakt wat eerst slechts gedachten en gefluisterde overwegingen waren in een stroomversnelling. Marthe, haar broer en het nieuwe lid drukken pamfletten met oproerende leuzen en verspreiden deze. De ondertoon van dit tweede deel wordt gevormd door het wantrouwen dat er tussen iedereen heerst. Tussen de leden van de leesclub, tussen Marthe en haar vrienden, zelfs tussen Marthe en haar familie. Sax weet de spanning die dit oplevert zinderend op te voeren als Marthe en Florian worden opgepakt en Marthe tijdens de verhoren zelfs haar moeder gaat verdenken.

Voor Sybille, over wie het derde deel vertelt, speelt politiek aanvankelijk nauwelijks een rol. Zij heeft zich geschikt in het systeem en probeert daar gewoon het beste van te maken. Dat valt niet mee wanneer je voor je demente opa moet zorgen. Als haar oma in coma raakt, komt de muur toch weer in beeld. Sybille wil proberen haar oma in een westers ziekenhuis te krijgen, waar ze hopelijk beter behandeld kan worden. Ze probeert brieven over de muur te smokkelen, maar dit heeft geen succes. Wanneer de verdwenen gewaande Marthe plotseling opduikt, lijkt zich een mogelijkheid voor te doen. Maar met Marthe steekt ook het wantrouwen weer de kop op. Want waarom heeft Marthe twaalf jaar lang niets van zich laten horen, terwijl haar moeder zwaar depressief was door de verdwijning van haar kinderen? Waarom zingt opa nazistrijdliederen? En wie stuurt die vreemde kaarten met verzetsleuzen? Langzaam laat Aline Sax ook haar derde personage verstrikt raken in het politieke systeem waar zij zich zo lang aan conformeerde. Langzaam laat Aline Sax ook haar verscheurd raken door de geschiedenis die haar familie uit elkaar heeft geslagen.

Waar de eerste twee delen hoopvol eindigen, laat het einde van het laatste deel niet veel licht achter. Met de val van de muur is er voor Sybille weinig opgelost. Ook voor de lezer bestaan er nog veel raadsels en vragen, veel plotlijntjes blijven open. En dit is precies de kracht van het boek. Terwijl het verhaal wordt voortgestuwd door de zucht te weten hoe het afloopt, laat Aline Sax juist met het einde zien dat het nooit afloopt. Dat de bressen die de muur heeft geslagen niet ophouden bij het afbreken ervan.

Sanne Parlevliet, MappaLibri

***

Grensgangers – Rating: 5/5

Verleden week kreeg ik een mailtje van Davidsfonds Uitgeverij dat ze nog een plaatsje vrij hadden voor de blogtournee van Grensgangers, het nieuwste boek van de bekroonde jeugdauteur Aline Sax. Het aangrijpende verhaal over de gevolgen van de Berlijnse muur op het leven van drie jonge mensen.

Ik had al wel niet zoveel spatie meer voor een extra boek, maar ik kan ook zo moeilijk nee zeggen. Als het boek dan ook nog eens de moeite waard is om gelezen te hebben, voel ik het zeker niet als verloren tijd. En ik ben blij toe dat ik op het voorstel ingegaan ben.

Grensgangers is een verhaal handelend over één familie, opgesplitst in 3 generaties. Het begint in 1961 met de splitsing van Oost- en West-Berlijn, verder lopend in 1977 wanneer de Stasi op zijn hoogste punt liep en eindigend in 1989 bij de val van de Muur.

Bij ieder deel van het boek ging mijn stergehalte naar boven omdat ik de situatie zo goed aanvoelde. De strijd, de geheimen, het stilzwijgen, de moed, het doorzettingsvermogen van alle personages die aan bod komen, kruipen onder je vel en je voelt de spanning per pagina stijgen.
In een periode waar je alle dagen geconfronteerd word met het vluchtelingenprobleem, komt dit boek op een goed moment uit. Het geeft je een kijk op hoe de mensen zich effectief voelen op zoek naar de vrijheid die iedereen zou moeten hebben. Dit zou geen alleenrecht van westerse landen mogen zijn.

Aline Sax heeft hier een voortreffelijk young adult boek neergepend en ik hoop/weet dat ze met dit boek een zeer breed publiek weet te boeien. Misschien zit er wel een prijs in dit boek verborgen. Wie weet? Ik gun het haar van harte.

Ingrid, Boeklovers

***

De Berlijnse Muur verpestte veel – ●●●○○

Alles wat je bent, wordt bepaald door de plaats waar je opgroeit en de tijd waarin je leeft. Als de Vlaamse historica en schrijfster Aline Sax iets duidelijk maakt met haar nieuwe historische jeugdroman Grensgangers, dan is het dat wel. Het onderwerp van haar verhaal – de bouw van de Berlijnse Muur in 1961 en de breuk die dat in vele levens veroorzaakte – leent zich als geen ander om te illustreren dat niemand zich aan zijn tijd kan onttrekken en dat vrijheid een relatief begrip is.

In drie opeenvolgende verhalen geeft Sax het woord aan drie twintigjarigen uit één Oost-Berlijnse familie: Julian vertelt onomwonden over zijn door liefde ingegeven, spannende vlucht naar het kapitalistische Westen in 1961, niet vermoedend hoe het familieleven in het communistische Oosten door represailles ontregeld raakt. Marthe, de idealistische dochter van Julians zus Gudrun, neemt je mee naar 1977 als de Stasi diep in de maatschappij is doorgedrongen waardoor – zo ontdekt Marthe pijnlijk – vertrouwen en verraad samengaan. Sybille tot slot, dochter van Julians jongste zus, beschrijft hoe ze voorafgaand aan de val van de Muur in 1989 door haar gebroken familiegeschiedenis verstrikt raakt in het politieke systeem.

Door die perspectiefwisselingen wordt het plot-driven verhaal overtuigend van verschillende kanten belicht, zodat je verbanden kunt leggen die de hoofdpersonen niet kunnen leggen. Sybille heeft bijvoorbeeld geen flauw idee wie de anonieme ansichtkaarten uit West-Berlijn stuurt. raadselachtige verzetsleuzen zet de lezer echter op het spoor van Florian, Marthe’s broer die eerder als staatsgevaarlijk gevangen is gezet. Heeft hij Marthe, die gelijktijdig was opgepakt, haar vrijheid geschonken, door te bezwijken voor de Stasi? Daarnaast zijn er suggestieve speculaties die de roman een thrillerachtig karakter geven, wat niet wil zeggen dat Sax alle verhaaleindjes aan elkaar knoopt. Maar dat past bij een setting waarin iedereen elkaar wantrouwt omdat niemand weet wat de ander bedoelt. Mensen nemen afscheid van elkaar en verdwijnen uit elkaars levens omdat het partijsysteem ze tot oneigenlijke keuzes dwingt. Zo symboliseert Sax’ Muur doeltreffend ‘de muur van zwijgen en geheimen’ waar iedereen tegenaan loopt en zich blijvend aan verwondt. Soms is ze wat wijdlopig. Toch word je meegesleept door haar pretentieloze verteltoon en levensechte personages wier identiteit door historisch en geografisch toeval gevormd wordt.

Mirjam Noorduijn – NRC Handelsblad

***

Grensgangers

Deze historische roman brengt het verhaal van drie twintigers die op verschillende tijdstippen opgroeien in Oost-Berlijn. In 1961 is Julian een Oost-Duitse grensganger die werkt in West-Berlijn. Op een dag wordt de grens afgesloten. Hij kan niet meer naar zijn werk en heeft geen contact meer met zijn liefje en zijn vrienden in het Westen. Als voormalige grensganger krijgt hij nergens werk in Oost-Berlijn. Hij besluit te vluchten, maar dat houdt grote risico’s in. In 1977 studeert Marthe, dochter van Julians oudere zus, aan de universiteit in Oost-Berlijn. Ze zit samen met haar broer in een leesclubje waar verboden boeken worden gelezen. Ze schrijven er ook pamfletten tegen de corruptie van de machthebbers. Wanneer enkelen die pamfletten verspreiden komen ze beiden in het vizier van de Stasi. Ze worden opgepakt. Sybille, een nichtje van Julian, is opgegroeid bij haar grootouders. Ze is best tevreden met haar gewone leventje en haar baantje bij de supermarkt. Alles wordt overhoop gegooid als ze Marthe weerziet en als haar grootouders ziek worden. Het is 1989 en tegen wil en dank komt ze in de problemen als ze meer en meer maatschappelijk bewust wordt. Er is onrust onder de bevolking en de val van de Muur staat voor de deur.

Via verhalen over deze drie jonge mensen beschrijft historica Aline Sax wat de impact was van de beknotting van vrijheid op alle gebied in de voormalige DDR. Het leidde tot paranoia om bespioneerd te worden, tot een zwijgcultuur om niets over jezelf of je familie bloot te geven en tot frustratie en eenzaamheid. Het dagelijkse leven en de gevoelens van de personages komen accuraat en inleefbaar aan bod. Bij Julian is er vooral woede en machteloosheid. Zijn verhaal zit vol spanning en actie. Marthe droomt samen met haar broer van een betere toekomst en wil zich daarvoor inzetten. Ze haat de zwijgcultuur van haar familie en rebelleert. De jonge mensen zijn idealistisch, snakken naar vrijheid en willen daartoe in eigen land een steentje bijdragen. Dat komt hen duur te staan. Realistisch en zonder sensatiezucht beschrijft de auteur de ondervragingstechnieken en intimidatie van de Stasi. Bij Sybille valt vooral de eenzaamheid op. Zij kan niet terugvallen op familie en zit met veel vragen waarop ze geen antwoord krijgt. De familiegeschiedenis laat na al die jaren diepe sporen na. Het politieke systeem maakt mensen monddood.  Ze bouwen een pantser rondom zich in de hoop gespaard te blijven. Door omstandigheden moet Sybille zich engageren en risico’s nemen.

Dit is een meeslepende roman over hoe mensen in de voormalige DDR begrensd en soms geknakt werden in hun persoonlijk leven. Daarbij moesten ze hun eigen grenzen verleggen. Dat vergde moed en durf om eigenbelang en angsten te overwinnen. De val van de Muur brengt geen echt happy end omdat de wonden van de voorbije decennia zo diep waren. Niet alles wordt uitgeklaard in dit boek: enkele nevenlijnen stoppen en er is geen duidelijkheid over alle hoofdpersonages. Dat zet aan tot nadenken en brengt de lezer zelf enigszins in een onzekere situatie die de protagonisten in een veelvoud hebben ervaren. Een boeiende roman voor adolescenten en volwassenen.

Ria De Schepper, Kunsttijdschrift Vlaanderen

***

Grensgangers – 

‘Grensgangers’ is een prachtige historische roman over het opbouwen en de val van de Berlijnse muur. In dit boek lezen we drie samenhangende verhalen over verschillende leden van eenzelfde familie uit Oost-Berlijn. De eerste maakt de  bouw van de muur mee en verliest hierdoor zijn vriendin die in het Westen woont. Hij onderneemt een vluchtpoging.

Het tweede verhaal gaat over zijn jongere nichtje en neefje. De twee willen niet naar West-Berlijn maar pogen het regime van binnenuit te veranderen. Al snel gaan hun acties wat verder en op die manier komen ze dan ook in aanraking met de Stasi. In dit verhaal vernemen we ook meer over de oorlogsmisdaden die hun grootvader heeft begaan in de tweede wereldoorlog. Dit verhaal is erg maatschappijkritisch. Een hoogst merkwaardig element is echter wel de verliefdheid tussen broer en zus. Hoewel deze relatie realistisch is neergezet, blijft dit één van de redenen dat het boek voor de lezer onwerkelijk blijft.

Tot slot lezen we het verhaal van Sybille. Eigenlijk is zij een braaf meisje dat in de pas loopt en goed voor haar oma en opa zorgt. Wanneer haar oma ziek wordt, probeert ze haar oom in het Westen te contacteren. Ze wordt heen en weer geslingerd tussen haar oma en haar vrienden die via Hongarije (een veilige grensovergang) willen vluchten. Wanneer ze bijna aan deze grensovergang is, besluit ze samen met haar vriend Marco terug te keren. Marco is ervan overtuigd dat er ook in Berlijn wat beweegt en dat het niet lang meer zal duren voor de muur ook daar valt. Dankzij Marco komt ze mee in opstand. Terwijl ze haar nicht Marthe uit het vorige verhaal terug vindt en leert waartoe de Stasi in staat is, ontpopt Sybille zich toch als een vrouw die duidelijk verandering wil.

Deze drie verhalen worden in dit boek na elkaar opgetekend, slechts gescheiden door een grijs blad dat zeer waarschijnlijk de muur symboliseert. De drie karakters zijn helemaal anders, maar hebben hun verzet tegen het Oost-Duitse regime gemeenschappelijk. Ze zoeken alle drie figuurlijk de grenzen op.

Tinne Geuens, Pluizer

***

Toegankelijk en indringend

Iedereen kan wel iets over de Tweede Wereldoorlog vertellen. Over de opkomst van het nationaal-socialisme, over de bezetting van Nederland en de bevrijding van de onderdrukte landen. Maar over de periode erna wordt een stuk minder gesproken, terwijl voor veel mensen de onderdrukking door heersende regimes niet stopte na de oorlog.

Aline Sax heeft dan ook een belangrijk onderwerp gekozen voor haar nieuwste boek: de periode van de verdeling van Duitsland. Want hoe kan het dat een land, ja zelfs één stad, door andere landen wordt opgedeeld? Welke gevolgen heeft dat voor de inwoners?

1961- ‘Ze hadden hun prikkeldraad niet alleen dwars door mijn stad gelegd, maar ook dwars door mijn leven.’
Julian woont met zijn familie in het Russische deel van Berlijn. hij werkt echter in West-Berlijn, waar hij zijn vrienden heeft en waar hij op een ochtend Heike ontmoet. Zij woont sinds kort in West-Berlijn en Julian neemt zich voor haar zijn stad te laten zien en al snel zijn de twee onafscheidelijk. Tot de komst van de Muur. Van de ene op de andere dag zijn de grenzen naar West-Berlijn gesloten en kan Julian geen kant meer op. Hij raakt zijn baan kwijt, zijn vrienden en Heike. Hij besluit om samen met zijn broer Rolf naar het Westen te vluchten, maar tijdens het plannen van hun vlucht beseffen ze dat de risico’s voor hun vlucht mogelijk te hoog zijn. Eenmaal onderweg kunnen ze alleen niet meer terug.

1977 – ‘Zijn doodstille houding. Zijn kille blik. Stasi. ik wist het meteen.’
Marthe en haar broer Florian mogen sinds een paar jaar weer naar de universiteit en hun moeder mag haar werk als kunstenares weer oppakken. Ze weet niet waarom haar moeder door de Stasi in de gaten werd gehouden, maar ze weet wel dat het iets te maken heeft met haar oom Julian, over wie iedereen in haar familie angstvallig zwijgt. Maar zelf heeft Marthe ook geheimen. Samen met Florian is ze lid van een geheime leesclub en met de komst van een nieuw clublid gaat de groep zelfs over tot het actief betogen voor veranderingen in de samenleving, iets waar de Stasi zware consequenties aan hangt. Hoe lang kan ze nog onopgemerkt doorgaan? Hoe lang voordat de Stasi een interesse in haar zal nemen?

1989 – ‘Ze intimideerden me. Bedreigden me. maar ik kan het niet laten rusten. Ik wil het niet laten rusten.’
Sybille woont nog steeds bij haar grootouders als haar tante overlijdt en op de begrafenis ziet ze opeens Marthe staan, haar nicht die al twaalf jaar verdwenen is. Marthe vraagt haar om hulp, maar Sybille begrijpt niet waarom ze teruggekomen is. Is Marthe wel te vertrouwen? Als haar opa in een rusthuis komt te liggen en haar oma een hersenbloeding krijgt, staat Sybille er alleen voor. Samen met een vriend gaat ze steeds vaker op bezoek bij een ondergrondse vredesbeweging. Wanneer ze ook in contact komt met een Stasi-agent die haar vraagt om haar vrienden te bespioneren, beseft ze dat ze gevaarlijk spel speelt. En dan verschijnen er scheuren in het regime…

Grensgangers vertelt een indringend en spannend verhaal over een te weinig besproken tijdperk. Sax schetst een duidelijk beeld van de spanningen, de angsten, maar ook de hoopvolle momenten die de inwoners van een verdeelde stad meegemaakt hebben. Haar achtergrond als historica zorgt ervoor dat deze ondergeschoven periode tot leven komt, al kan het Vlaamse woordgebruik sommige Nederlandse lezers misschien verwarren (‘Laat je niet zo doen!’). Het ontgoochelende einde en de onbeantwoorde vragen zijn zowel een minpunt als een pluspunt: de interesse is gewekt en men wil méér lezen. Zelfs als je alleen op zoek bent naar een goed boek om te lezen, is Grensgangers een aanrader.

Eva Kuijlenburg, Hebban

***

Grensgangers

Wat het bouwen van de muur voor de inwoners van Oost Berlijn betekende en hoe het leven achter die muur er uitzag is het thema van Grensgangers, het nieuwe boek van de Antwerpse schrijfster Aline Sax. Ze werkte er zeven jaar aan, want deze historica wil dat alle historische feiten in haar boeken correct zijn.

Sax beschrijft drie perioden en elk van deze perioden heeft een eigen verteller. Als eerste is Julian aan het woord. Het is 1961. Julian woont in Oost-Berlijn, maar hij werkt in West-Berlijn. Hij is een zogenaamde´grensganger´ en daar wordt in het Oosten op neergekeken:´Wel profiteren van de goedkope huur, de sociale zekerheid en de lage prijzen in het Oosten en tegelijkertijd poen scheppen in het Westen en de kapitalist uithangen´. Julian heeft niet veel vrienden meer in het Oosten, maar dat kan hem niet schelen. Zeker niet als hij een relatie krijgt met de West-Berlijnse Heike.

Als de grenzen tussen Oost en West gesloten worden heerst er ongeloof. Julian kan van de een op de andere dag niet meer naar de andere kant. Hij verliest zijn werk en het contact met zijn vriendin. Julian besluit tot een ´republiekvlucht´ en samen met zijn broer (die Parijs en de Middellandse Zee wel eens wil zien) proberen ze over de grens te komen.
In het tweede deel is het 1977 en is de twintigjarige Marthe aan het woord. Zij is een nichtje van Julian. Zij studeert aan de universiteit, evenals met haar broer Florian. Broer en zus zijn lid van een club waar ze verboden boeken lezen en praten over wat beter kan in hun maatschappij. Zij willen niet naar het Westen, zij willen dingen veranderen van binnenuit. De Stasi, de Oost- Duitse veiligheidsdienst, houdt ze in de gaten en grijpt in.

Het derde deel van het boek neemt de lezer mee naar 1989 en deze keer is een ander nichtje van Julian de hoofdpersoon, Sybille. Zij werd jong door haar moeder in de steek gelaten en groeit op bij haar grootouders, de ouders van Julian. Sybille is tevreden met haar leven. Ze werkt in een supermarkt, ze heeft vrienden en ze heeft een oogje op een collega. Maar de familiegeschiedenis drukt ook op haar. Zeker als haar tante (de moeder van Marthe en Florian) zelfmoord pleegt en haar nichtje Marthe na twaalf jaar ineens weer opduikt.

Als haar grootmoeder een beroerte krijgt ontwikkelt ze een plan. Oma zal vrijwel zeker sterven, maar in het Westen heeft ze misschien kans op betere medische zorg. Sybille gaat proberen of ze in contact kan komen met haar oom Julian. Ondertussen broeit er wat in het Oosten en neemt het verzet tegen de beperkingen toe. Tegen beter weten in raakt Sybille daarbij betrokken.

Aline Sax laat drie verschillende mensen aan het woord die toevallig aan de oostkant van de Berlijnse Muur terecht zijn gekomen. Met Julian kan de lezer meeleven hoe het is als er binnen enkele weken een ondoordringbare grens opgetrokken wordt. Julians woede en machteloosheid is makkelijk mee te voelen. De beschrijving van de vlucht naar het Westen is geen spannend jongensboekverhaal. Er vallen doden en de achterblijvers betalen een hoge prijs.
Hoe het dagelijks leven achter de muur er uitzag wordt vooral in het tweede deel duidelijk. Marthe en Florian kennen weliswaar de regels van het spel (´Als je binnen de lijntjes kleurde, lieten ze je verschillende potloden gebruiken. Als je erbuiten kleurde, namen ze alle potloden af.´)maar onderschatten de macht en invloed van de Stasi. De beschrijving van de gevolgen is indringend.

In Sybilles verhaal komt de familiegeschiedenis samen. Aline Sax kiest daarbij niet voor een happy end, dat zou te makkelijk zijn.

In het boek komt veel aan de orde; zo raakt Julian bijvoorbeeld betrokken bij een moord en wordt Marthe belaagd door een jonge man die zegt dat haar grootvader een oorlogsmisdadiger is. Binnen de familie wordt niet gepraat over de oorlog of de verdwenen familieleden. Sax hecht aan het einde van haar boek niet alle losse eindjes af. Zo weet niemand wat er met Julian is gebeurd en ook over de verdwijning van Marthe en Florian blijft veel onduidelijk.

Er zijn ook een aantal thema´s die minder goed uit de verf komen. Zo zijn voor Marthe en Florian de jonge Duitse verzetshelden Sophie en Hans Scholl erg belangrijk, maar hun geschiedenis is in Nederland nauwelijks bekend. Echt een misser is de uitwerking van de relatie tussen Marthe en Florian. Zij blijken zich ineens ook fysiek tot elkaar aangetrokken te voelen. Dit incestthema voegt niets aan het verhaal toe en is alleen maar verwarrend.

Sax is een goede verteller die de lezer echt meeneemt in de levens van haar hoofdpersonen. De beschrijvingen van het dagelijks leven dragen daar veel toe bij, vooral de opvallende details daarin. Bijvoorbeeld dat de ramen in het ziekenhuis blauw geschilderd zijn omdat ze uitkijken op het Westen, of dat bij de voorbereiding van een feestje meerdere menu´s uitgezocht worden omdat je van te voren niet weet wat er in de winkels zal liggen.

De Nederlandse lezer zal zich hier en daar verbazen over een Vlaams woord, zoals´rondhoren´ of ´opgekleed´ of de uitdrukking ´laat je niet doen´. Echt storend is het Vlaams als de menigte tijdens een protestbijeenkomst ´Stasi buiten´ scandeert. De Nederlandse lezer zal zich afvragen of ze nog ergens binnen koffie zitten te drinken.

Grensgangers is een monumentaal boek. Het laat de lezer veel kanten zien van het leven achter de muur. Voor iedere bezoeker aan Berlijn een must-read.

Susane Venings, Kinderboekenpraatjes

 ***

AANRADER: Grensgangers

Drie verhalen, drie levens, één familie, één stad. In 1966 ondervindt de Oost-Duitse Julian aan den lijve hoe het is om van de ene dag op de andere niet meer naar het Westerse deel van Berlijn te mogen. Hij besluit te vluchten. In 1977 maken zijn nichtje Marthe en haar broer Florian in Oost-Berlijn deel uit van een leesclub dat verboden boeken leest. Zij willen veranderingen maar komen in het vizier van de Stasi. In 1989 zorgt Sybille, eveneens in Oost-Berlijn voor haar grootouders. Als haar grootmoeder een hersenbloeding krijgt, wil Sybille hulp zoeken in het Westen, al moet ze daar middelen voor inzetten die ze liever niet inzet. En dan valt de Muur …

De auteur neemt de lezer mee naar drie periodes uit de Oost-Duitse tijd van Berlijn. Net bij het oprichten van de Muur, tijdens de ‘hoogdagen’ van het Oost-Duitse regime en bij de val van de Muur. Haar personages zijn telkens twintig jaar en hebben elk hun eigen redenen om in verzet te komen tegen het regime. Ze behoren tot dezelfde familie, maar over bepaalde familieleden wordt niet gesproken. Het zorgt al snel voor een beklemmende sfeer.
Die sfeer wordt met elk verhaal duidelijker. In het eerste verhaal ontdekt de lezer mee hoe er in het begin van de opdeling van Berlijn, mensen nog gemakkelijk van het Oosterse naar het Westerse deel kunnen en omgekeerd. Tot het – tot verbijstering van de mensen in Oost-Berlijn – op een dag totaal niet meer mag. Zo ziet Julian zijn relatie met de in West-Berlijn levende Heike plots afgebroken. In het tweede verhaal is de invloed van het regime diep in de samenleving doorgedrongen en andersdenkenden zijn hun leven niet veilig. En niemand is te vertrouwen. In het derde verhaal lijken er barsten in het systeem te komen, maar de greep van het regime is nog steeds enorm en erg bedreigend.
Door deze drie periodes te beschrijven krijgt de lezer een erg goed beeld van de levensomstandigheden van deze mensen en de impact van het regime op het leven. De auteur weet de lezer te boeien met personages van vlees en bloed, met verwachtingen, hoop en vrees, angst en wantrouwen. Op één element heeft het regime weinig of geen impact en dat is de liefde. De gevoelens van de personages worden erg accuraat beschreven en de lezer leeft mee met de personages.
Het slot van het verhaal laat wel een wat bittere smaak na. Blijkbaar slaagde het Oost-Duitse regime erin om zelf in het Westen levende mensen in haar greep te houden.
Een verhaal in drie delen dat toch een geheel vormt over een periode in Duitsland waarover weinig verteld wordt en die erg snel in de vergetelheid is geraakt.
Een erg sterke aanrader!

Pol Van Damme – Pluizuit

 ***

Tussen twee vuren

Stel je eens voor dat je in een grote stad woont – als je daar niet al woont natuurlijk. Er is altijd veel te doen, genoeg mensen op straat en je kunt gaan en staan waar je wil. Dan opeens kun je van de een op andere dag niet meer naar de andere kant van de stad. Wie dat wel probeert, riskeert een grote straf. Je mag er niets van zeggen, anders word je ook gestraft. Leg jij je er dan bij neer of probeer je er wat aan te doen?

Het overkomt de inwoners van Berlijn in 1961 door de bouw van de Berlijnse Muur. De Oost-Berlijnse familieleden Julian, Marthe en Sybille in ’Grensgangers’ van Aline Sax krijgen hier ieder op hun eigen manier mee te maken. Hun verhalen worden apart van elkaar verteld en spelen zich jaren na elkaar af. Julian is door De Muur opeens gescheiden van zijn vriendin in West-Berlijn, Marthe wil met verboden boeken en pamfletten laten zien dat ze het oneens is met de gang van zaken en Sybille raakt verstrikt in de politiek wanneer ze haar oma die in coma ligt naar West-Berlijn wil krijgen voor betere hulp.

De verhalen lopen in zekere mate in elkaar over: de personages komen op een bepaalde manier ook in de andere verhalen voor. Zo blijf je betrokken bij ze. Aline Sax beschrijft in het begin van elk verhaal waar haar personages mee bezig zijn, waardoor je ze eerst beter leert kennen. Gaandeweg wordt zichtbaar hoe weinig vrijheid er is in Oost-Berlijn en daardoor wordt de spanning steeds verder opgebouwd. Aline Sax weet op een prangende manier duidelijk te maken dat er geen weg meer terug is. Zeker als er een stap verder wordt gegaan: van protesten tot vluchten naar West-Berlijn. Daarbij worden de gedachten en gevoelens van de hoofdpersonages niet uit het oog verloren. De worstelingen en dilemma’s van Julian, Marthe en Sybille zijn op deze manier ontzettend voelbaar. Het maakt ‘Grensgangers’ tot een verhaal dat in je kruipt en je niet meer loslaat.

Elk verhaal loopt af met een open eind. Dat gebeurt op een kritiek punt, wat je even stil maakt. Er blijven nog vragen onbeantwoord, waardoor er veel ruimte is overgelaten om het zelf in te vullen.
Er is in ieder geval één ding wat uit alle verhalen spreekt: de hoofdpersonages zijn een bepaalde weg ingeslagen en moeten leren omgaan met de gevolgen ervan. Opkomen voor wat je graag doet en wil, leidt bij Julian, Marthe en Sybille niet altijd tot een gelukkige afloop. ‘Grensgangers’ geeft zo een realistisch beeld van het beklemmende leven in Oost-Berlijn. Aline Sax draait er niet omheen en daagt je uit om er verder over na te denken.

Suzan, Leesfeest