Recensies Negentien Negentien

Engelse termen omdat het hoofdpersonage Henry Bennet een Engelse plattelandsjongen en begenadigd beeldend kunstenaar is die onder sociale druk zich aanmeldt om als ‘Tommie’ na een trainingskamp naar het front in Ieper te trekken. Het is het verhaal van de gewone soldaat, kanonnenvoer.

In deze roman – die voor mij samen op eenzame literaire hoogte staat als ‘Tot ziens daarboven van Pierre Lemaitre – kiest ze voor een invalshoek die vaak onbesproken blijft: de periode na de Eerste Wereldoorlog, wanneer de strijd gestreden lijkt maar de echte verwerking pas begint. Het begint waar elke oorlog eindigt en soldaten plots geen soldaten meer zijn. Het raakte mij tijdens het lezen diep.

Henry Bennet, gewond en naar huis terug gebracht nog voor de wapenstilstand besluit na een lange revalidatie om terug te keren naar Ieper. Terug aarden in het gewone leven lukt niet. Hij kampt met zware innerlijke littekens: schuldgevoel om het feit dat hij overleefde terwijl zijn kameraden sneuvelden, hallucinaties, nachtmerries en de voortdurende vraag of hij ooit nog kan thuiskomen bij zichzelf. Het burgerbestaan verstikt hem en hij hoopt door terug te keren naar de salient (de frontlinie bij Passendaele) daar rust te vinden. Het was een tijdsgeest waar PTSS nog geen naam had, laat staan dat daar begrip voor was. Maar ook daar is alles veranderd: Ieper wordt heropgebouwd, de doden worden begraven en zelfs het oorlogstoerisme steekt de kop op.

Het verhaal is opgebouwd via twee verhaallijnen, de eerste die de titel van het boek draagt 1919 waarin Bennet zijn terugkeer en de daarbij gepaard gaande heftige emoties beschrijft en dan zijn herinneringen aan de strijd zelf in o.a. 1917 en de onmenselijke omstandigheden in de loopgraven, de ontmenselijking. Het resultaat is een schitterend verweven tijdsbestek waar zowel trauma en onbegrip als empathie hun plaats krijgen. Dit tweespalt biedt via een reeks nevenpersonages de kans om het (over)leven in alle ellende van het front en het niemandsland te laten aansluiten met hoop naar een nieuwe toekomst. Sax grijpt die kans met veel bravoure aan. Ze laat je mee wegzinken in de modder, de dug-outs, de meedogenloosheid van het individu dat geofferd wordt voor het groter belang maar laat via het hoofdpersonage, hoe genadeloos hij ook zijn demonen moet ondergaan ook de menselijke en emotionele heropbouw van het individu meemaken. Het zijn opdoffers van formaat die dikwijls in je gezicht ontploffen, niet alleen de gruwel van het front maar ook heel verrassende plotlijnen bij het hoofdpersonage die zich pas later openbaren. Zij gaat daar heel zuinig mee om en bouwt gestaag aan een constante drive in haar verhaal. Ik moest mij met alle macht verzetten om mijn leestempo te temperen. Het hoog literair gehalte waarin dit geschreven is zorgt ervoor dat de horreur van de slachtpartijen voor mens én dier te verwerken zijn. De keuze om de nevenpersonages ten dienste stellen van en het hoofdpersonage alle aandacht te geven is een meesterlijk balanceren op het gespannen touw van diepmenselijke gevoelens.

Daarmee wordt Negentien Negentien niet alleen een historische roman, maar ook een psychologische, die indringend verkent hoe een samenleving en haar individuen omgaan met trauma en verlies.

Na het lezen besef ik eens te meer dat Aline Sax haar schrijvershart dikwijls zal gebroken zijn tijdens dit proces, ook mijn lezershart.

‘De vrede went’ werd en wordt wel eens gezegd als het gaat om mensen die de verschrikkingen van een oorlog hebben meegemaakt. Voor Henry is er zoveel meer aan de hand. Ertoe aangespoord door zijn geliefde Sarah, die hem de schande van de witte veer (zo werden jongemannen die geen uniform droegen, toentertijd in Engeland gebrandmerkt – lees: John Boyne: De witte veer, De Boekerij 2016) wilde besparen, heeft hij zich in 1915 aangemeld bij het leger. Hij raakt ernstig gekwetst, zijn enkel wordt kapotgeschoten. Bij zijn terugkeer na het beëindigen van de vijandelijkheden wacht hem de ene ontgoocheling na de andere: zijn geliefde laat hem in de steek, hij raakt zijn job kwijt, zijn ouders reageren koud en afstandelijk (‘Ik ben niet meer de zoon die ze hadden. […] Ik heb het gevoel dat ze rouwen om de zoon die ze voor de oorlog hadden. Maar dat is niet gepast. Ze mogen geen verdriet tonen. Niet tegenover mensen die wel kinderen verloren.’), en zelf moet hij met zijn kapotte been als oorlogsgehandicapte verder zien te overleven. Het overleven heeft voor hem in wezen in de eerste plaats te maken met het besef dat hij het leven hier was verleerd, ‘ik wou dat ik kon terugkeren. Naar Archie, naar Thompson, naar Duck en Bell. Ik hoorde bij hen en bij niemand anders.’
 
De beschrijving van de gruwel van een oorlog die letterlijk en figuurlijk is vastgelopen in de modder van het IJzergebied, laat de lezer bijna lijfelijk de angst en wreedheid ervan ervaren. In hun rauwe directheid doen deze pagina’s me terugdenken aan Post voor mevrouw Bromley (Atlas/Contact 2014) van Stefan Brijs. Hoe tienduizenden jongemannen de dood worden ingestuurd, ook al ging het daarbij vaak om slechts luttele meters terrein die werden veroverd of heroverd op de vijand.
 
Bij zijn terugkeer naar Ieper in 1919 – een ‘reis’ die wordt ondernomen in groepsverband, samen met anderen die hun geliefden willen terugvinden, met als persoonlijke voorbeeld hier Mrs Cartwright, die het gegund is te rouwen bij het graf van haar man – raakt Bennett danig in de war. In Ieper is de oorlogscommercie een feit, ‘overal wordt militair materiaal hergebruikt. […] Rond het marktplein zijn souvenirwinkeltjes. Vrouwen zitten er naast tafeltjes vol granaathulzen verwerkt tot bloempotten, fotokadertjes en koffiekannen. […] Ze bezoedelen de herinnering! De oorlog is verworden tot banaliteit.’ In de confrontatie met zijn herinneringen houdt Bennett zichzelf een spiegel voor. Wat hij ziet en herbeleeft, heeft in de eerste plaats te maken met zijn vriend Archie. De mannenliefde die ze samen hebben beleefd, maakt alles nog indringender. Maar vooral is er de ‘daad’ die Henry heeft gepleegd en die hem blijvend een schuldgevoel heeft bezorgd. Wat er precies is gebeurd, kan en mag ik hier niet prijsgeven, zo afgemeten en langzaam, onder meer via de verstrengeling van werkelijkheid en hallucinatie, diep doordringend in het gemoed van Henry, ontplooit Sax de thematiek van haar roman.

Jeugdboeken

De boeken die Aline Sax tot nu toe heeft geschreven, zijn gericht op een jong lezerspubliek. Stuk voor stuk zijn de boeken echter ook interessant voor volwassen lezers. Dat geldt bijvoorbeeld voor het Young Adult boek Wat ons nog rest (2023), dat in Berlijn in april 1945 speelt. De oorlog is bijna voorbij, de Russen naderen de stad, alle hoop lijkt verloren. In die benarde omstandigheden probeert een zeventienjarig meisje in een kelder te overleven, samen met haar moeder, broertje en buren. Het aangrijpende boek werd meerdere malen bekroond, onder meer met de prestigieuze Boon 2025 voor kinder- en jeugdliteratuur. De jury schreef: ‘Aline Sax geeft een indringende impressie van Berlijn in de schemering van de Tweede Wereldoorlog, bekeken vanuit het perspectief van de verliezers: dat hebben we in de jeugdliteratuur nog niet vaak gezien. (…) Een roman waarin wreedheid niet uit de weg wordt gegaan, maar waarin veerkracht en een authentieke stem de boventoon voeren.’

Eerste Wereldoorlog

Behalve over de Tweede Wereldoorlog schrijft Aline Sax over de Eerste Wereldoorlog. In 2013 verscheen de novelle Het meisje en de soldaat, over de vriendschap tussen een blind meisje en een Afrikaanse frontsoldaat. En nu is er Negentien Negentien, dat aangekondigd is als een roman voor volwassenen, maar dat wellicht ook zijn weg zal vinden naar jongeren die geïnteresseerd zijn in de periode 1914-1918 en de nasleep daarvan.

Motto

‘Dulce et decorum est pro patria mori.’ Zo luidt het motto voor in het boek. Het zijn woorden van de Romeinse dichter Horatius, waarvan de betekenis luidt: ‘het is zoet en eervol om voor het vaderland te sterven’. De Britse dichter Wilfred Owen (1893-1918) was het hier duidelijk niet mee eens. In zijn in 1917 geschreven gedicht ‘Dulce et decorum est’, over een soldaat die bij een gifgasaanval een gruwelijke dood sterft, spreekt hij zelfs van een oude leugen (the old Lie) om voor het vaderland te sterven. Waar Horatius het heldendom benoemt, benadrukt Owen juist het lijden in en door de oorlog. Het is deze tegenstelling die een belangrijk thema vormt in Negentien Negentien.

De roman speelt in augustus 1919. Hoofdpersoon is de Engelse soldaat Henry Bennett, die met een verbrijzelde enkel is teruggekeerd uit de Eerste Wereldoorlog. Door zijn ervaringen is hij van alles en iedereen vervreemd, van zijn vriendin Sarah, zijn ouders, zijn werk bij een steenhouwerij en van de academie waar hij een beeldhouwopleiding volgde. ‘Het was alsof het leven een jas was die niet de mijne was.’ Daarbij voelt hij zich schuldig dat hij nog leeft en heeft hij nachtmerries en hallucinaties. Doelloos gaan de dagen voorbij en uiteindelijk besluit hij terug te gaan naar de frontstreek, naar Ieper waar hij gevochten heeft. In het hotel waar hij logeert, ontmoet hij verschillende andere gasten. Zo is er Julia Cartwright, die het graf van haar man wil zoeken. Aan haar bekent hij het doel van zijn komst: ‘Boetedoening’. Een bekentenis waarvan de draagwijdte pas veel later duidelijk wordt.

Herinneringen

Tijdens zijn verblijf in Ieper bezoekt Henry plaatsen waar hij in de oorlog is geweest, waaronder Passchendaele, waar hij heeft gevochten en gewond is geraakt. En de verbandpost Essex Farm, de plek waar hij heen is gebracht toen hij gewond was. In alle hevigheid komen tijdens die bezoeken de herinneringen aan de oorlog boven, vanaf het moment dat hij dienst had genomen. Hij was achttien toen hij zich in 1915 op aandringen van zijn vriendin Sarah bij het leger had aangemeld om te gaan vechten tegen de Duitsers. Dat besluit had hij niet van harte genomen. Hij was liever blijven tekenen en beeldhouwen. De belofte van Sarah dat ze na de oorlog zouden trouwen had hem over de streep getrokken. Vervolgens had hij zijn opleiding afgebroken en zijn baan bij de steenhouwerij opgezegd. Na het trainingskamp had hij zich in juli 1916 bij het Britse leger in het Belgische Ieper gevoegd. Al gauw was hem duidelijk wat de oorlog inhield, angst, verderf, regen, karig voedsel, slaapgebrek, glibberige loopgraven, verlies van maten, en vooral modder. Zuigende modder.

Vriendschap

Met name de eerste periode had hij zich heel eenzaam gevoeld, ontheemd. Het was dankzij zijn legermaat Archie Mason, dat hij zich staande hield. In alles was Archie voor hem een steun en toeverlaat. Hun contact was uitgegroeid tot een diepe, intieme vriendschap. Samen zouden ze hier doorkomen, ze zouden altijd op elkaar kunnen rekenen. Een onverwoestbare vriendschap, zo leek het. Maar toch ook een uiterst kwetsbare vriendschap.

Wederopbouw

Terug in Ieper ontdekt Henry dat de inwoners bezig zijn de stad weer op te bouwen. Men probeert de grond weer vruchtbaar te maken, te ontdoen van oorlogsresten, daarbij geholpen door voormalige soldaten die zich bezighouden met het opgraven van menselijke resten en de identificatie ervan. Er zijn zelfs winkeltjes, waar toeristen oorlogssouvenirs kunnen kopen. Henry ervaart het eerst als een vorm van schennis. Hij wil dat het vreselijke oorlogsleed zichtbaar blijft. Op zeker moment ontdekt hij echter dat er andere vormen zijn om te herdenken en ook hoe hij daarin met zijn talenten een rol kan hebben.

Net als over WO II zijn er over de Eerste Wereldoorlog bibliotheken vol geschreven. Elke auteur die aan die hemelhoge stapel nog iets van betekenis wil toevoegen, moet dus goed weten waar hij aan begint. Met het gewicht van die literatuurgeschiedenis op je schouders, moet je als schrijver niet alleen stevig in je schoenen staan, je hebt ook best een gezonde dosis lef. Dat de Belgische Aline Sax die bravoure heeft, bewees ze onder meer door in Wat ons nog rest – eerder dit jaar nog bekroond met de Boon Literatuurprijs – te kiezen voor de gedurfde vorm van de ‘verse novel’. Nu waagt ze zich trouwens aan haar eerste roman voor volwassenen. Maar Sax heeft nog meer mooie adelbrieven. Zo schreef ze als tiener al over oorlogsthema’s en als historica combineert ze haar historische kennis met een drang naar feitelijke correctheid.

Negentien Negentien vertelt het verhaal van Henry Bennett, een 22-jarige Britse ex-soldaat met PTSS die in 1919 terugkeert naar Ieper, meer bepaald naar het decor van de Slag bij Passendale van 1917. Door het massale verlies aan (jonge) levens en de minimale terreinwinst is die slag – ook bekend als de Derde Slag om Ieper – symbool geworden voor de zinloosheid en wreedheid van de oorlog.

Het is meteen duidelijk. De oorlog heeft alles ontwricht, ook het ‘vooroorlogse’ leven van Henry in zijn thuisland. De kloof met zijn ouders is te groot, de band met zijn liefje lijkt onherstelbaar verstoord en hij is zijn job als steenhouwer kwijt. Daarnaast is er de sterke drang om terug te keren naar Ieper. ‘Ik móét dit doen. Ik móét terug. Ik móét in het reine komen. Anders blijft het me mijn hele leven achtervolgen’. Even verder noemt Henry zijn terugkeer ook een vorm van ‘boetedoening’.

Waar de zoektocht van Henry naar gewetensrust op gebaseerd is, komt de lezer bij mondjesmaat te weten via een tweede verhaallijn. Die lijn volgt grotendeels de periode van Henry aan het front in 1916 en 1917. Eerst lijkt het alsof Sax wat (te) veel tijd en ruimte neemt om die verhaallijn te vorm te geven, maar achteraf gezien is die aanloop nodig, zowel om het bloedbad bij Passendale juist te kaderen als om de evolutie in de figuur van Henry helemaal te doorgronden.

De passages over de slag zelf behoren tot de beste van het boek. Sax vindt de juiste woorden voor iets wat haar eigen hoofdpersonage maar moeilijk onder woorden kan brengen: de doffe ellende van het frontleven, de doodsangsten in de loopgraven, de complete uitzichtloosheid en gruwel van het massale verlies aan jonge levens en… het verstikkende schuldgevoel na een fatale beslissing.

Maar zoals in het boek ook zelf gezegd wordt: ‘Het was niet elke dag Passchendaele’. Er was meer dan de frontmiserie alleen. Negentien Negentien is dan ook veel meer dan een pure loopgravenroman. Het is ook een liefdesverhaal en en verhaal over het ontstaan en de nawerkingen van oorlogstrauma’s. Daarnaast geeft Sax ook een bijzondere inkijk in het prille naoorlogse leven in de streek rond Ieper inclusief het eerste oorlogstoerisme en de moeizame heropbouw na de oorlogsverwoesting. Een van de meest interessante passages daarbij is de even scherpe als oprechte boosheid van een lokale inwoner over de schuld die ook de Britse soldaten dragen voor de totale vernietiging en vergiftiging van de streek. Een insteek die je wellicht wel kan terugvinden in de getuigenissen van toen, maar elders niet snel zal lezen.